Czasopismo "Maszyny Matematyczne & Informatyka"
Poniższy tekst był podstawą do zmodyfikowania hasła w Wikipedii - Maszyny Matematyczne oraz Informatyka (czasopismo). Wyrażam tutaj podziękowanie Jerzemu Nowakowi za wyszukanie odpowiednich materiałów źródłowych oraz za istotne uwagi.
Czasopismo Maszyny Matematyczne & Informatyka było najstarszym polskim profesjonalnym czasopismem naukowo-technicznym o tematyce informatycznej, obecnym na rynku przez XXXV lat.
Czasopismo Maszyny Matematyczne, z podtytułem Zastosowania w gospodarce i technice, zostało założone jako „Organ Pełnomocnika Rządu ds. Elektronicznej Techniki Obliczeniowej i Naczelnej Organizacji Technicznej”. Czasopismo było [4]: ...przeznaczone dla szerokiego kręgu aktualnych i potencjalnych użytkowników maszyn matematycznych, tj. ekonomistów, inżynierów różnych specjalności, organizatorów, projektantów, konstruktorów i pracowników nauki. Pierwszy numer został wydany z opisem: Nr 1 listopad-grudzień 1965 rok.
Z trudem udało się odnaleźć ten pierwszy numer, gdyż wydany pod koniec roku nie był zamawiany przez biblioteki w prenumeracie, a cały nakład - pomimo ceny 12 zł - został zapewne rozdany decydentom.
Początkowo czasopismo było dwumiesięcznikiem, a od 1968 miesięcznikiem [5]. W czasopiśmie publikowali pracownicy nauki oraz inżynierowie z zakładów komputerowych. Artykuły naukowo-techniczne były recenzowane przez specjalistów zewnętrznych. Publikacja artykułu w Informatyce była zaliczana do dorobku naukowego autora. Zamieszczano też informacje z zagranicy oraz decyzje rządowe i partyjne dotyczące elektronicznej techniki obliczeniowej.
W numerze 1/1968 ukazalo się sprawozdanie - "Problematyka automatyzacji przetwarzania danych na V Kongresie Techników Polskich", ale też z Kongresu IFIP'65, który odbył się w Nowym Jorku w maju 1965 roku. Był też opis Maszyny UMC-10 zaprojektowanej i wykonanej przez Zakład Budowy Maszyn Instytutu Maszyn Matematycznych na Wydziale Łączności.
W numerze 6/1970 Małgorzata Kalinowska opisywała pamięci asocjacyjne!
Pomysłodawcą i pierwszym redaktorem naczelnym czasopisma (z wyj. 1968 roku) był prof.dr Leon Łukaszewicz. Redaktorami byli pracownicy nauki i zakładów maszyn matematycznych. Była też powołana Rada Programowa czasopisma. Wydawcą było niekomercyjne: „Wydawnictwo Czasopism Naukowo-Technicznych NOT”. Nakład czasopisma wynosił od 2000 do 3000 egzemplarzy [5].
Miesięcznik Maszyny Matematyczne od 1 stycznia 1971 zmienił tytuł na Informatyka, o czym poinformowano czytelników [6]: ...Sześć lat upłynęło od momentu powstania czasopisma „Maszyny Matematyczne”. Dziedzina wiedzy, której upowszechnieniu służy to czasopismo bardzo rozwinęła się i uformowała. Precyzuje się również terminologia w tej dziedzinie. Powstał m.in. w języku polskim wyraz „Informatyka” — od „informacja” i „automatyka” — i pod tym pojęciem rozumiany jest obecnie całokształt nauk, związanych z maszynami matematycznymi i ich zastosowaniem i w gospodarce, nauce i technice, maszynową techniką obliczeniową, przetwarzaniem informacji. Zwięzły termin „informatyka” ma już u nas pewną tradycję, jest używany w literaturze fachowej; analogiczny termin przyjął się w słownictwie francuskim i niektórych innych....
Czasopismo ewoluowało wraz z rozwojem i organizacją zarządzania informatyką. Od numeru 3 /1971 czasopismo stało się „Organem Krajowego Biura Informatyki i Polskiego Komitetu Automatycznego Przetwarzania Informacji Naczelnej Organizacji Technicznej”, a potem również „Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego”. Zakres tematyczny czasopisma poszerzył się o zastosowania informatyki w administracji oraz gospodarce. Nakład zwiększył się do 7000 egzemplarzy.
Strategie rozwoju informatyki musiały wtedy być zatwierdzane na szczeblu politycznym. Stąd na VI Zjazd Partii zbigniew Gackowski przygotował referat "Miejsce i rola informatyki w usprawnianiu zarządzania", który mogliśmy przeczytać w numerze 12/1971. Ale równocześnie w tych numerach były artykuły i informacje o sztucznej inteligencji i jej możłiwych zastosowaniach - w latach 70-tych!
W numerze 4/1975 Wacław Iszkowski pisał o organizacji i wyszukiwaniu informacji za pomocą metod transformacyjnych - dzisiaj tytuł byłby nieco inny - zastosowanie metod transformacyjnych w blokchain przy wyszukiwaniu informacji".
W numerze 7-8/1976 Małgorzata Kalinowska-Iszkowska przedstawiła metody reprezentacji struktur heksagonalnych w komputerach - pamiętam , że wydruki były z systemu CYBER.
W latach 80-tych czasopismo borykało się z brakiem papieru oraz opóźnieniami druku, czasem trzeba było łączyć numery. W okresie od stycznia 1984 do grudnia 1985 w czasopiśmie wydzielono 8-stronicowy dodatek MikroKLAN prezentujący sprzęt i oprogramowanie mikrokomputerów. Dodatek ten cieszył się ogromnym zainteresowaniem i nakład ponad 8000 egzemplarzy nie pokrywał popytu. Redaktorem dodatku był Andrzej Jacek Piotrowski. W Wydawnictwie udało się uzyskać nieperiodyczne wydawanie osobnego czasopisma Mikroklan w większej objętości i nakładzie do 100 tys. egzemplarzy.
Z Mikroklanem wydawanym już osobno związana jest "nieoficjalna" historia, że Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch” blokowało dystrybucję numerów Mikroklanu, póki do kiosków nie dotarł nowy nakład czasopisma Komputer. Czasopismo to było właśnie wydawane przez RSW, a dochody z tego Wydawnictwa zasilały konto PZPR.
Informatyka, a w niej Janusz Zalewski starał się wytworzyć sensowną polską terminologię. W zasadzie była to praktycznie jedyna wspólna płaszczyzna ujednolicania terminologii informatycznej pomiędzy ośrodkami naukowymi oraz ośrodkami obliczeniowymi i zakładami komputerowymi. Między innymi w numerze 4/1981 Janusz przedstawił aktualne w tamtym czasie rozumienie terminu teleinformatyka.
Dołączyłem do redakcji Informatyki, począwszy od numeru 7/1981 - moja aktywność w redakcji trwała do numeru 12 /1991 - ponad 10 lat. Oprócz pozyskiwania i redagowania artykułów, wspomagałem Janusza w dyskusjach terminologicznych oraz próbowałem swoich sił w pisaniu felietonów pod nazwą zBITki.
W numerze 7/1991 jest wywiad z pierwszym znaczącym polskim przedsiębiorcą tworzącego się rynku informatycznego - Ryszardem Kajkowskim. Potem w Informatyce pojawiają się ogłoszenia firmy CSK Kajkowscy.
W poszukiwaniu ciekawych artykułów do druku - niewielu naukowców i inżynierów chciało się podzielić swoją wiedzą, nawet za skromne honorarium - Informatyka prezentowała ciekawe referaty z konferencji, a w szczególności konferencji w Mrągowie, Świnoujściu i w Szczyrku, organizowanych przez PTI.
Numer zbiorczy 8-12 /1989 zawiera referaty dotyczące 40-lecia polskiej informatyki. Zawsze warto do nich powracać.
Od 1990 Informatyka stała się niezależnym czasopismem, poddanym nowym warunkom komercyjnym. Wydawnictwo przekształciło się w „ Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o" działające komercyjnie, koszty papieru zostały urealnione – znacząco wzrosły. Konieczne stało się pozyskiwanie sponsorów i reklamodawców. Możliwość publikacji w pismach zachodnich zmniejszyło podaż artykułów naukowych. Nowe były oczekiwania czytelników, mających do wyboru coraz więcej konkurencyjnych czasopism. Redakcja starała się podołać tym wyzwaniom merytorycznie i technicznie. Poprawiono jakość papieru i druku czasopisma (dotychczas bardzo siermiężną), zwiększono objętość, wprowadzono kolor, a od numeru 9 w 1996 dodano projektowaną graficznie okładkę. Od stycznia 1997 w Informatyce publikowano Biuletyn PTI.
O trudnościach finansowych tamatych czasów niech świadczy cena numerów pisma z kolejnych lat - począwszy od 1988 : 200 zł, 300 zł, 5800 zł, 5800 zł, 15000 zł, 25000 zł, 35000zł i w 1995 już 45000 zł czyli po denominacji 4,50 zł.
W trzech kolejnych numerach od numeru 1/1992 opublikowano "Propozycję strategii rozwoju informatyki i jej zastosowań w Rzeczpospolitej Polskiej" opracowaną przez Polskie Towarzystwo Informatyczne na zlecenie Urzędu rady Ministrów. Warto dzisiaj zweryfikować przedkładane tamże postulaty informatyzacji z dzisiejszym stanem cyfryzacji.
W numerze 1/1995 zaprezentowano wyniki 1. Kongresu Informatyki Polskiej.
W 1996 i 1997 wyszły dwa numery specjalne związane z konferencją MRP II.
Objęcie funkcji redaktora naczelnego przez dra Lesława Wawrzonka dawało nadzieję na nowy rozwój czasopisma na silnym konkurencyjnym rynku. Dokonywane przez redaktora zmiany wzmacniały Informatykę, ale też był to już coraz trudniejszy rynek dla drukowanych czasopism w relacji do powstających portali internetowych. Śmierć Lesława dramatycznie dodatkowo wstrzymała ten rozwój.
Wydawanie czasopisma zostało nagle wstrzymane w styczniu 2001 z powodu braku pokrycia kosztów w przychodach ze sprzedaży oraz reklam. Ostatni numer został wydany z opisem: Nr 11-12 listopad-grudzień 2000 rok [3].
Początkowo poszukiwaliśmy jeszcze jednego - ostatniego - numeru Informatyki z 2001 roku. Ale to się nie udało i doszliśmy do wniosku, że już takiego numeru nie wydrukowano, a być może był tylko przygotowany do druku. Symptomatyczne jest, że w ostatnim, wydanym numerze z grudnia 2000 nie ma ani słowa o zawieszeniu wydawania następnych numerów, a jest informacja o prenumeracie na rok 2001.
Czasopismo Maszyny Matematyczne oraz Informatyka wydawane przez 35 lat zgromadziło istotną wiedzę o rozwoju informatyki w Polsce [4][5][6]. Polskie Towarzystwo Informatyczne w porozumieniu z NOT uzyskało zgodę na cyfryzację kompletu numerów czasopisma i bezpłatne udostępnianie w sieci. Na tej podstawie, cyfryzacji zasobu dokonała i obecnie udostępnia drogą elektroniczną Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej [2].
Redaktorzy naczelni zebrane na podstawie stopek redakcyjnych według numerów wydania
- Leon Łukaszewicz – od nr 1/1965 do nr 6/1966 i od nr 1/1968 do nr 9/1985 -- prawie 20 lat, ale też praktycznie oddał redagowanie Władysławowi Klepaczowi, który przez wiele lat był zastępcą redaktora naczelnego.
- Tomasz Pietrzykowski - od nr 1/1967 do nr 5/1967
- Konrad Fiałkowski - (p.o.) nr 6/1967
- Władysław Klepacz – od nr 10/1985 do nr 5/1995 -- zasłużył sobie na to redagowanie, ale było to w bardzo trudnym okresie braku papieru oraz możliwości druku.
- Bogdan Miś – od nr 6/1995 do nr 12/1995
- Krystyna Karwicka-Rychlewicz – (p.o.) nr 1/1996 oraz od nr 2/1996 do nr 6/1996
- Lesław Wawrzonek – od nr 7/1996 do nr 12/1999 -- profesjonalny redaktor dokonujący wielu reorganizacji redakcji i procesu wydawniczego, aby przertwać na rynku; zmarł w listopadzie 1999 roku.
- Jerzy Szyller – od nr 1/2000 do nr 8/2000
- Alina Klepacz - (p.o.) od nr 9/2000 do nr 11-12/2000
Redaktorzy (zebrane na podstawie stopek redakcyjnych - redaktorzy pracowali w różnych okresach):
Przemysław Baszkiewicz, Krystyn Bernatowicz, Leonard Bolc, Jarosław Deminet, Konrad Fiałkowski, Piotr Fuglewicz, Zbigniew Gackowski, Zbigniew Gluza, Jan Goliński, Janusz Gwiazda, Marek Hołyński, Wacław Iszkowski, Teresa Jabłońska, Wojciech Jaworski, Stanisław Jaskólski, Wanda Kaċer, Krystyna Karwicka-Rychlewicz, Alina Klepacz, Władysław Klepacz, Katarzyna Kliszko, Zenon Kulpa, Wincenty Łada, Leon Łukaszewicz, Ewa Łukasik, Marek Machura, Rafał Maślana, Antoni Mazurkiewicz, Bogdan Miś, Wojciech Mokrzycki, Stanisław Mrozik, Jan Mulawka, Wojciech Olejniczak, Maria Pawlak,Tomasz Pawlak, Tomasz Pietrzykowski, Andrzej Jacek Piotrowski, Cezary Pochrybiak, Dorota Prawdzic, Wiktor Rzeczkowski, Jan Ryżko, Marek Sobczyk, Witold Staniszkis, Jacek Stochlak, Maciej Stolarski, Kazimierz Subieta, Andrzej Szałas, Zbigniew Świrski, Zdzisław Szyjewski, Jerzy Szyller, Ryszard Tadeusiewicz, Andrzej Targowski, Lesław Wawrzonek, Andrzej Wiesnowski, Jan Węglarz, Hanna Włodarska, Janusz Zalewski, Zdzisław Żurakowski.
Bibliografia
[1] Adam Ołtusek: Czasopisma informatyczne Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, praca wykonana pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja Kozieła. Warszawa: Zakład Historii Mediów Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009, s. 129.
[2] Jerzy Nowak: O cyfryzacji czasopism, … czyli dlaczego nie wykonałem uchwały Zjazdu z 2011 w Biuletynie PTI Nr 2/2014. 2014.
[3] PTI, Spisy treści podzielone na lata 1965-1980 i 1981-2000., historiainformatyki.pl [dostęp 2019-03-01].
[4] Hint, Maszyny Matematyczne, Pierwszy numer z 1965 (listopad-grudzień), hint.org.pl, 1965 [dostęp 2018-04-27] (pol.).
[5] Biblioteka: Roczniki 1966-70 w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Śląskiej (pol.). 1966.
[6] Biblioteka: Roczniki 1970-2000 w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Śląskiej (pol.). 1970.
