Historia polskiej informatyki w relacjach Rosjan

Nikt chyba nie ma wątpliwości, że w latach 50-80, Polska konstruując elektroniczne maszyny matematyczne (EMC) musiała współpracować z ZSRR. I nie był to wymóg polityczny, ale również praktyczny, gdyż dostęp do technologii zachodnich był mocno ograniczony, choćby z braku dewiz, ale też z powodu COCOMu.

Zajrzyjmy więc w opracowania rosyjskie, jak oni widzieli nasze dokonania informatyczne. Skorzystamy tutaj z dokumentów zgromadzonych w ВИРТУАЛЬНЫЙ КОМПЬЮТЕРНЫЙ МУЗЕЙ . 

Poniższe opracowanie było możliwe dzięki uprzejmości Jerzego Nowaka z witryny Historia Informatyki wg PTI 

Первые шаги советской информатики

В 1948 году стало очевидно, что уровень развития вычислительной техники прямо влияет на национальную безопасность страны. К этому моменту было уже известно, что в США ведутся работы по созданию вычислительных машин MARK I, ENIAC. Для поддержки работ по созданию новых технологий Совет Министров СССР принял в 1948 году постановление за №2369 об организации нового института в составе Академии наук СССР – Института точной механики и вычислительной техники (ИТМ и ВТ). Однако Сталин, не терпевший конкуренции в партийной среде, понимал важность конкуренции для ускорения научно-технического прогресса, поэтому всегда создавал дублирующий центр, конкурирующий с основным. В результате Совет Министров выпустил еще одно постановление №4663-1829 о создании новой структуры в Министерстве машиностроения и приборостроения, названной Специальным конструкторским бюро № 245 (СКБ-245) при московском заводе Счетно-аналитических машин. Оба центра получили приличное штатное расписание и значительное финансирование работ.

Przetłumaczymy to na polski, korzystając z tłumacza Google’a i własnych umiejętności rosyjsko-polskich (kiedyś to się nazywało internacjonalizm):

"...W 1948 roku okazało się, że poziom rozwoju techniki obliczeniowej ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo narodowe kraju. W tym momencie było już wiadomo, że w Stanach Zjednoczonych trwają prace nad budową maszyn obliczeniowych MARK I, ENIAC. Aby wesprzeć prace nad rozwojem nowych technologii, Rada Ministrów ZSRR przyjęła w 1948 roku dekret Nr 2369 w sprawie organizacji nowego instytutu, jako części Akademii Nauk ZSRR - Instytutu Mechaniki Precyzyjnej i Techniki Obliczeniowej. Ale Stalin, który nie mógł znieść konkurencji w środowisku partii, zrozumiał znaczenie konkurencji w celu przyspieszenia postępu naukowego i technologicznego, a więc zlecił stworzenie centrum zapasowego, konkurującego z głównym. W rezultacie Rada Ministrów wydała kolejny dekret Nr 4663-1829 o utworzenie nowej struktury w Ministerstwie Budowy Maszyn i Narzędzi, Biura Konstrukcji Specjalnych Nr 245 (SKB-245) przy moskiewskiej fabryce Maszyn Analityczno-Liczących. Oba ośrodki otrzymały liczny personel oraz znaczne środki finansowe na prowadzenie prac"....

Jak widać, Rosjanie długo się nie zastanawiali i szybko zrozumieli, że trzeba rozwijać prace badawcze nad rozwojem maszyn obliczeniowych i aby to się udało, to trzeba zwielokrotnić wysiłki.

Polski rozwój EMC widziany z Rosji

Teraz możemy przedstawić obraz informatycznej Polski widziany w dwóch dokumentach rosyjskich. Po przetłumaczeniu złożyłem z nich jeden tekst zbliżóny do oryginału [niekiedy poprawiałem drobne błędy lub je zasygnalizowałem].

Rozwój polskiej techniki obliczeniowej rozpoczął się pod koniec 1948 roku, kiedy to w Instytucie Matematycznym w Warszawie powstała Grupa Aparatów Matematycznych (GAM) kierowana przez Henryka Greniewskimego. Jej praca skupiała się głównie na rozwoju maszyn analogowych do rozwiązywania równań różniczkowych. Budowany Analizator Równań Różniczkowych, wyposażony w 400 lamp próżniowych został ukończony w 1954. Jest on uważany za pierwszy polski komputer. W 1955 roku ten produkt został wyróżniony Polską Nagrodą Gospodarczą.

Pojawienie się tego komputera potraktowano jako wytworzenie narzędzia, a także w oparciu o niego możliwośc podwyższenia techniczych kwalifikacji wielu matematyków. Jednak dalszy rozwój był bardzo trudny (żeby nie powiedzieć zahamowany) przede wszystkim z powodu słabej jakości polskich lamp elektronowych. Po podjęciu serii środków zaradczych (organizacji importu lamp z krajów zachodnich) sytuacja się nieco poprawiła. Pierwsza lampowa EMC zwana XYZ zaczęła być opracowywana w Polsce w roku 1952 w Zakładzie Maszyn Matematycznych Polskiej Akademii Nauk. Architektura tego urządzenia była w zasadzie powtórzeniem IBM 701, ale projekt jej przerzutników - najważniejszych składników komputera - był wzięty z sowieckiego BESM-1, który został uruchomiony w Moskwie w latach 1955-1956. Lampy rtęciowe, jak również urządzenia pamięciowe na rtęciowych liniach opóźniających oraz bębny magnetyczne, polscy projektanci opracowali niezależnie. W 1958 roku, ta maszyna była gotowa, a jej wydajność osiągnęła 800 op/s i na kilka lat pozostała najszybszą polską EMC.

Dla polskich specjalistów, maszyna ta stała się kamieniem milowym w rozwoju krajowej komputeryzacji. Ulepszony model tej EMC, nazwany ZAM-2 był już wielką maszyną o pojemności 1000 op/s oraz z wykonywaniem operacji przy stałym i zmiennym przecinku. Ta EMC była wyposażona w urządzenie pamięci na uzwojeniu drutu niklowego (rodzaj linii opóźnienia), a także w bęben magnetyczny. Dane wejściowe/wyjściowe były przetwarzane przy prędkościach taśmy papieru od 30 do 300 znaków na sekundę. Maszyna okazała się bardzo udaną, a niektóre z egzemplarzy były nawet eksportowane. Drugiej generacji półprzewodnikowa EMC - ZAM-3 pojawił się w Polsce w 1958 roku. Maszyna została wyprodukowana w tym samym oddziale Akademii Nauk, którym w tym czasie był Instytut Maszyn Matematycznych. Cechą charakterystyczną obu tych maszyn był specjalny system automatycznego kodowania (SAKO), opracowany w 1960 roku, a następnie często zwany „polskim Fortranem”.

W 1960 skonstruowano tam maszynę ZAM-21 i ZAM-41, które zostały wyprodukowane w 1961 w zakładach ELWRO we Wrocławiu. Równolegle z Instytutem Maszyn Matematycznych, w roku 1960, Politechnika Warszawska opracowała i uruchomiła w produkcji w zakładzie ELWRO EMC UMC-1.

Fabryka ELWRO we Wrocławiu, należąca do zrzeszenia MERA, była także ważnym przedsiębiorstwem. W 1970 roku zatrudniała 4.000 specjalistów, z których 800 było naukowcami, inżynierami i technikami. Lampowe komputery ODRA zaczęły być produkowane dość wcześnie. A więc ODRA-1001 została oddana do eksploatacji w 1960 roku, a ODRA-1002 w roku 1962. W 1965 roku pojawiły się następnie ODRA-1003 i ODRA-1013.[Zapomniano o Odra-1204].

W początkach 1970 roku wypuszczono serię ODRA-1300. Ponadto fabryka opanowała produkcję modeli specjalnych ODRA-1304 o pojemności 45 000 op/s, wypuszczajac serię 500 maszyn. Tamże produkowano też specjalne modele ODRA-1305 (64K, 24 bitów/słowo, szybkość 400 tys. op/s) i ODRA-1325 (16 K, 90-300 tys. op/s). Warto wspomnieć, że maszyny te były kompatybilne z różnych komputerami i urządzeniami peryferyjnymi brytyjskiego ICL-900 [1990] i amerykańskiego IBM 360. Kompatybilność z ICL odnosiła sie głównie do oprogramowania opracowanego we współpracy z brytyjskimi matematykami na podstawie umowy o współpracy. EMC - ODRA, były produkowane na rynek aż do wczesnych lat 80-tych.

Fabryka MERA w Warszawie wyprodukowała minikomputer MOMIK-8-B i miniaturowe urządzenie komputerowe K-302 [pewnie chodzi o K-202], opracowane przez Instytut Maszyn Matematyczny w Warszawie. W ofercie mini-maszyn MERA przyciągały uwagę w 1975 prezentacje systemu MERA-300, następnie przekonstruowanego w MERA-400. W sprawozdaniach produkcyjnych na 15. rocznicę zrzeszenia MERA-ELWRO była podana liczba 1000 maszyn. Wśród innych producentów należy również zauważyć, fabrykę BLONIE we Wrocławiu i ELZAB w Helanke [w Zabrzu].

O udziale PRL w programie JS

Zanim przejdziemy do naszego udziału w programie JS ( ЕС ЭВМ ) , przytoczymy jeszcze kilka zdań z okresu przygotowań.

Для совместной разработки ЭВМ единой серии ЕС в начале 1970-х был создан международный коллектив, насчитывавший более 300 тысяч участников — ученых, инженеров и техников. Ветераны проекта ЕС единодушно отмечали, что “…несмотря на доминирование СССР в «высших политических сферах», в области науки и в отношениях между обычными гражданами наших стран царили обстановка полного равноправия и чувство единой команды”.

Вообще говоря, в начальный период, т. е. до 1960-х, страны социалистического лагеря можно было бы разделить на три группы по их отношению к вычислительной технике:

• страна со значительным научным опытом и развитым производством (с 1948 г.) — СССР;
• страны с развитым научным базисом, но не имевшие собственного производства (или только начинавшие его), такие как ГДР и Чехословакия, а также Венгрия и Польша, где научные разработки только начинались;
• страны, не имевшие ни научных разработок, ни электронной промышленности — Болгария, Румыния, Куба, Монголия и Вьетнам.

I tłumaczenie powyższego: Dla wspólnego rozwoju EMC JS w początku roku 1970, został utworzony międzynarodowy zespół z ponad 300.000 osób - naukowców, inżynierów i techników. Weterani projektu JS jednogłośnie zgodzili się, że – „... pomimo dominacji Związku Radzieckiego w najwyższych politycznych sferach - w nauce i w relacjach między zwykłymi obywatelami naszych krajów dominowała sytuacja całkowitej równości i poczucia jednolitego zespołu.” ..

Ogólnie rzecz biorąc, w początkowym okresie do 1960 roku, kraje socjalistyczne można było podzielić na trzy grupy w zależności od możliwości w technikach obliczeniowych:

• Kraje o znacznej wiedzy naukowej i zaawansowanej produkcji (1948) - ZSRR;
• Kraje o silnych podstawach naukowych, ale nie mające własnej produkcji (lub dopiero ją uruchamiający), takie jak NRD i Czechosłowacja, a także na Węgry i Polska, gdzie badania i rozwój właśnie się rozpoczynały;
• Kraje, w których brakowało jakiegokolwiek zaplecza naukowego, badawczej oraz przemysłu elektronicznego - Bułgaria, Rumunia, Kuba, Mongolia i Wietnam.

Nie byliśmy jednak liderem, ale też zbytnio nie odstawaliśmy. I jak stwierdzali Rosjanie - zatem w momencie organizacji programu JS (Jednolitego Systemu [RIAD]), polscy specjaliści mieli wystarczające doświadczenie w konstruowaniu EMC, a centrum rozwoju stopniowo przenosiło się z Warszawy do Wrocławia. Głównymi projektantami EMC JS w PRL w latach 1968-1975 były E.Gradowski i E.Połoński (Warszawa), a od roku 1975 - B. Piwowar i A. Musielak (Wrocław).

Polska została ukierunkowana na współpracę z Erywańskim Instytutem Matematycznym w konstrukcji EMC JS-1030. Ta EMC została zaprezentowana po raz pierwszy na 41-szych Międzynarodowych Targach w Poznaniu w 1972 roku przez Polskie Towarzystwo Przemysłowe [Zrzeszenie] MERA i centralę handlu zagranicznego METRONEX. Jego produkcja rozpoczęła się w 1974 roku.Jak to było w przypadku JS-1020, to współpraca przy JS-1030 nie powiodła się.

Specjaliści biura projektowego ELWRO Wrocław podjęli na własne ryzyko swoją wersję maszyny o średniej wydajności. Maszyna miała znacznie mniejszy rozmiar i zużycie energii w porównaniu z JS-1030, ale w jej rozwiązaniach zostały zasadniczo naruszone standardy przyjęte dla rodziny EMC JS. Konflikt został rozwiązany przez fakt, że standardy JS zostały uzupełnione cechami EMC wykonanego we Wrocławiu. Nadano mu kod JS-1032. Od 1975 roku, ruszyła produkcja w ELWRO, ale do Związku Radzieckim ta maszyna nie była dostarczana. Wartością tej sytuacji było zainicjowanie przyspieszenia szybkiego rozwoju w ZSRR maszyn JS-1022, JS-1033 i JS-1052, znacznie lepszych niż JS-1020, JS-1030 i JS-1050.

W 1987 roku zakład we Wrocławiu ELWRO rozpoczął produkcję komputera JS-1034. To była trzecia maszyna, średniej wydajności, z dobrym RAM i kanałami. Została ona wykonana w tej samej konstrukcji, jak JS-1032. Ale też JS-1034, jak i JS-1032 nie był dostępny praktycznie w ZSRR. Wtedy Polska we współpracy ze Związkiem Radzieckim wyprodukowała komputer JS-1045 [R-45], wystawiony w Moskwie w 1979 roku.

W 1972 roku, program produkcyjny Zakładu Mechaniki Precyzyjnej (Błonie) we Wrocławiu [tu się pomylili] obejmował produkcję urządzeń odczytu informacji na taśmie dziurkowanej (z prędkością 1000 znaków na sekundę), perforatora i dużej szybkości drukarki produkowanej na licencji brytyjskiej firmy ICL [to chyba był francuski Logabax].. Zakład w Błoniu był też wyspecjalizowany w produkcji urządzeń drukujących, opracowanych i produkowane w dużych ilościach. Produkowane były drukarki alfanumerycznych JS 7033, które działały z dużymi prędkościami, nawet do 1100 linii na minutę w 128 pozycji szerokości linii. Ta drukarka alfanumeryczna była sukcesem w ZSRR i była dostarczana w dużych ilościach pokrywając deficyt drukarek w ZSRR. Dopiero produkcja radzieckich alfanumerycznych drukarek w nowo wybudowanej fabryce w Winnicy zlikwidowała ten deficyt, a import z Polski znacznie się zmniejszył.

Dla potrzeb krajowych, Warszawskie zakłady MERAMAT ZSM produkowały w ramach programu JS napędy taśmowe, stacje abonenckie, układ przygotowania danych oraz procesory danych. Nie były one jednak użytkowane w ZSRR.

Podsumowanie

Całkiem niezły ten opis historii rozwoju informatyki polskiej, chociaż nie pozbawiony też błędów. Ale warto pamiętać, że jest to opis naukowców z 2005 roku przygotowany na podstawie literatury, a w tym literatury zachodniej. Istotne są tutaj niektóre dodatkowe spostrzeżenia i uwagi.